खेपान् ( मुन्धुम् वा लोक साहित्यमा पाइने केही प्रसिद्ध वाक्यांश र शब्दार्थ ):-
==================================
अखेदिङ् ताःजेङ्- वचन, वार्ता,
अखेदिङ् ताःजेङ्साबा- कुरा गर्न जान्ने मानिस वार्ताकार,
अम्लायो चम्लायो खामलेप्- पहेलो सुन- माटो,
आङ्गुगेन् वामि:क- तिर्खा, प्यास,
आङ्गुगेन् सेत्लाङ् - भोक,
आवुगेन् सानुपेन्दी- सानो नानी, शिशु,
आवुगेन् सानु यम्बे- सानो नानी, बालक,
अमि:म आसा आयाङ् आसा- मेरा प्यारा छोरा छोरी,
आसिगेन् सिःतो खामलेप् - मृत्यूको माटो,
आसिगेन् सिया - काल, मृत्यू,
इक्सादिङ् खाम्बे:क्मा - पृथ्वी,
इनोगेन् तुक्खे- दु:ख, दु:खकष्ट,
इमिदिङ्ग् नेन्थोक्वाबे - कालको समुन्द्र,
इःत् केयोङ्बा - जहानपरिवार भित्रको मानिस, वंशज,
इ:त्थान्सिङ् माङ्ग - विचार,
इ:त्थुङ्गेन् आमि:म आमे:त - मेरी प्यारी पत्नी, जीवनसंगिनी,
इ:त्थुङ्गेन् आमि:म आयेम्बा - मेरो प्यारो पति, जीवनसाथी,
इ:त्थुङ्गेन् आन्जुम् सेमा - अभिन्न मित्र (स्त्री)
इ:त्थुङ्गेन् आन्जुम् सेबा - अभिन्न मित्र (पुरूष)
इ:त्थुङ्गेन् सोघा खामलेप् - अकालमा मरेको प्रेतात्मा बस्ने माटो, प्रेतलोक,
एजेलुङ्गमा चिनालुङ्मा - काँस,
कात्ता:क्वा मुलो:प्मा थि/ थि - जाँड,
काप्पादिङ्ग याम्ना - अभिन्न अंग, जोडिएको शरीर,
कायु कुवित् - गाई,
कुभिङ्गलुङ्गमा नु कुदो:क्मा - नीलम मणि,
कुसाम्सा नु मेन्साम् - नराम्रो राग भएको,वा बेसुरको गीत,
केजङ्गदिङ्ग सम्मित् - आँधी-बतास,
केजङ्दिङ् सुरित् - आँधी-हुरी,
कोई फाङ्जङ् - पाहाडको टाकुरो, देउराली,
केत्तदिङ् योबा- पृथ्वी,
केलुङ्केक्ते पोहिकेक्ते - उराठ,
केसिङ्गेन पानुमाङ् - माननीय पिता,
--------------------------------------------------------
थामेन्दिङ् मानुमाङ् - माननीय माता,
खाम्जिरि खाम्बोःङ्बा सा - धरतीका मालिक,आदीबासी, रैथाने,
खाम्बुलिङ् लराःङ् - पशु (सुँगुर) रूपमा देखिने बिजुलीको ज्योति, चट्याङ्ग,
खाम्भुलिङ् कुनाहाङ्मा - माछाको अवतार लिने देवी, मत्स्यावतार,
खाबेसो थाक्फुत् माङ् - सेतै फुलेको देवता, गृह-देवता, हिम्साम्माङ्,
खेक्खेक्लुङ्मा सिसालुङ्मा - सिसा,
खेमादिङ् यङ्सङ् पाङ्गभे - नरक लोक, प्रेतलोक,
चइःत्लुङ्गमा - सृष्टि,
चभत् थुङ्वा - पिउने पानी, जल,
चल्लानु लानु थल्लानु लानु - हल्लिने जल,
चामेना खामलेप् - खाने माटो, खेती योग्य माटो,
चिल्लिनारा पेलिपाःल्ला - लालित्यपूर्ण सुन्दर मुहार / अनुहार र मधुर वाणि,
चुक्जिरि चुक्वा हुक् - दाहिने हात,
चिजिलुङ् नेनेलुङ् - ठुलो, खाली र सुनसान ठाउँ,
तरःङ्गेन् तनावालुङ् - आकासबाट बनाएर ल्याएको चुम्बक ढुङ्गा,
तर:ङ्दिङ् ताङ्साङ् - आकाश, अन्तरीक्ष,
तहेगेन् नाम्धा पिःसाङ् - पश्चिम दिशा,
ताक्ताक्लुङ्मा ताक्केलुङ्मा - महान् शक्ति,
तागेरा निङ्गवाफुमा - सर्वब्यापी परमात्मा, ईश्वर,
तादिगेन् सेप्माङ् - सपना,
ताप्पेसो पेरूङ्हाङ - तेर्हथुमका पुरोहित राजा,
ताबुदिङ् सिङ्ला - जङ्गल, रूखपात,
तालेल्ले तान्छो:क - बिहान, प्रात:काल,
तिङ्दिङ्गेन् नाहेन् - काँढै- काँढाले भरिएको आँखी- डाही, रिस-इबी,
तुत्तुगेन् तुम्याहाङ् नु याक्लागेन् सुहाङ् - महामान्यवर, परमादरणीयजन,
तुत्तुदिङ् हेना - अभिवादन, प्रणाम, नमस्कार,
तुम्बुङ्गेन् च्वामाङ् - पोखरीको देवता, जलदेवी,
तुम्बुङ्छावा वारःक्छावा - समुन्द्रको माछा,
तुम्बुङ्दिङ् वारःक् - सृष्टिमा बनेको प्रथम समुन्द्र,
तुम्बुङ्दिङ् सिम्बोसा: - बिबाह गर्दा दुलहीलाई सम्बोधन गर्ने शब्द, कन्या,
तुम्सिङ् तुमला ताबु पो:क्ला - सृष्टि भएको प्रथम जङ्गल,
तोत्तोलि तोईङ्बो हाङ् - लिम्बू बंशको दशौं नेता,
तोदियङ् - पृथ्वीको गर्भ, भूगर्भ,
तोदो साङ्वेत् - भैसी,
तेक्ले कुवा आनु कुवा - मेरा माननीय मामा,
तेक्ले निन्याँ आनु निन्याँ - मेरा माननीय मैजु,
--------------------------------------------------------------
तेङ्गोदिङ् योलाम् - अति नम्रतापूर्वक, विनम्रतापूर्वक,
तेमे:दिङ् वारःक् - दक्षिणको समुन्द्र,
थक्लिगेन् साम्माङ् खामलेप् - आत्मा रहनलाई बनेको माटोको शरीर।स, नश्वर देह,
थक्लिगेन् साम्माङ् - मनुष्य शरीरमा रहने आत्मादेव,
थक्सागेन् कुबु - मासुका जीउ भएका पशु-पंक्षी,
थक्साप्ला पेन्साप्ला - धर्म शास्त्र,
थाक्थाक्कुम् माबोहाङ्मा - युमा भगवती, बज्यू देवी,
थाप्पुरा सुगुत् खामलेप् - सुत्केरीमा मर्नेको प्रेतआत्मा बस्ने माटो,
थाबेइ:त्बे आनुतुम्बे - मेरा माननीय सहोदर जेठा दाजु,
थाबेइ:त्बे आनुफोअ:बे - मेरा माननीय सहोदर कान्छा भाई,
थाबेलाबे आयो:क्याबे - मेरा मान्यवर पिता,
थाबेलाबे आयो:क्यामे - मेरा मान्यवर माता,
थिक्साए लाक्खा निसाये पो:त्ति - एक सय लाख, दुई सय कडोर बाती,
थिन्दाङ् सवारो हाङ् - लिम्बू बंशको दोस्रो नेता,
थिरिलुङ् थाम्देत्लुङ् - बैश, बलबीर्य,
थुङ्साप् पेसाप् - मुखस्थ राखेको ज्ञान, तथा लेखिएको ज्ञान, श्रुतिशास्त्र तथा शास्त्र,
थुप्मेदिङ् खिरे - जरायो,
थुप्मेदिङ् पे:ङ्वा - मृग,
थोदिङ् ताङ्साक् सावारोहाङ् - लिम्बू बंशको चौंथो नेता ,
थोसोइङ् काङ्लाइङ्हाङ् - लिम्बू बंशका प्रथम नेता,
थोसोदिङ् हामलेबा सावारोहाङ् - लिम्बू बंशका तेस्रो नेता,
थेत्थेरे थेरेङ् - सृष्टिको दोस्रो उज्यालो,
नाम्जिरि नामराक् -घामको राप,
नाम्धुङ्धाङ् नामलाक् - सुर्यको राप/ ताप,
नामबोःक् खेनाम् इःत्तासाने - सुर्यको सूर्यझै मानसिक पुत्र,
नाम्साङ् पेन्दिमा - सुर्यको ज्योतिको बच्चा, किरण,
नाम्साङ् फुङ्हाङ्मा - सुर्यको ज्योतिको फूलकी रानी, किरण,पुञ्ज,
नामेसिङ्गे तियेन् - सुर्यको ज्वालाको ज्योति,
नावागेन् चइ:त् - सृष्टिको रूप, सृष्टिको उत्पत्ति,
नावा नियारा खेम्सिङ् नियारा - मनोहर दृष्य, दृष्यावली,
नावारा सुम्लाङ्मुमा - मुख्य तीन शक्ति, त्रिशक्ती,
नासाति:त्ते अन् - घोडा,
नासाथप्मा नादङ् ताप्मा - साह्रनाले मेल ल्याउँछ ।
नासिङ्गेन् आथक्किन् - म, अहम्,
नासिङ्गेन् थक्किन् - शरीर, देह,
नुमावा तामावा - फलिफाप, समृद्धि,
नेत्तिफुङ्गवा आसि - मरणशील जीवन,
--------------------------------------------------------------------
पङ्गेन्दिङ् वहित् - वर्षाको पानी, वर्खा,
पात्थुङ्दिङ् पित्छा - गाई, पशु प्राणी,
पात्थुङ्दिङ् लेत्ङा - माछा, जलचर,
पित्छादिङ् खाम्बे:क् - प्राणी सहितको पृथ्वी,
पिप्पोली खाम्बे:क् - पीतल भएको माटो,
पोगुगेन् कुजा - खाने अन्न,
पोरोक्मिबा योम्भामिबा - ठुलो मद्धत्त गर्न बढेको अग्निको मुल अंश, ( सृष्टि बनेको प्रथम शक्ति), ईश्वरलाई सृष्टि रचनामा सहयोग गर्ने देवता,
पेन्जिरि पेन्- मिक् - भूल गर्ने आँखा; जोडी आँखा,
पेलि पा:न्जाङ् साङ्गा इङ्जाङ् - अनमोल, महरमुल्य बचन,
पेली फाक्मा - विन्ती गर्नु, निवेदन,
फजिक्सो फसेमे - सेतो ( सितल दिने) चँवर,
फजियङ् जियङ् - सेतो भुत्ला; झलमल्ल,
फा;मिरे कु:स्सा - मद्त गर्ने अग्निको छोरा,
फुङ्याङ्लिङ्मे आबेन् थाम्मे आनुसे - मेरी फूल जस्ती प्यारो भाई,
फुङेयाङ्लिङ्मे कुबेन् थाम्मे कुनुसे - मेरी फुल जस्ती प्यारी बहिनी,
फुल्लेले फुङ्वा - फुल जस्तो भाग्य, सौभाग्य,
फेजिक्कुम् फेदाङ्मा - शास्त्रज्ञ, पुरोहित,
फेजिरि फेदाङ्मा - शास्त्रज्ञ पुरोहित,
फेन्जिरि फेङ्वा हुक् - देब्रे हात,
मत्चिबुङ् थाङ् केलेप्पा - खोर्सानीको बोटमा झट्टारो हान्ने, बाम्पुड्के,
माक्चियङ् जियङ् - कालो भुत्ला; झलमल,
माक्जिरि माक्लाङ्गा खामलेप् - कालो माटो,
माङ्लाधा मे:- तेरेप्साङ् - देव - रथको पुच्छर,
माङ्मिरे कुन्तालो तालो - अग्निदेवको रूप,
मिक्कि फुङ्वा - प्रेमको जिवन,
मिधुङ्धाङ् मिराक् - अग्निको ज्वाला,
मिवानाम्बा - अग्निबाट भएको सुर्य,
मिसुम्सुम् मिराक् पुङ्मेन्ना - अग्नि ज्वालाको फेद,
मिसुम्सुम् मिराक् लुम्मेन्ना - अग्नि ज्वालाको केन्द्र,
मिसुम्सुम् मिराक् कसम्मेन्न - अग्नि ज्वालाको टुप्पो,
मिसुम्सुम् लाम्धे:त् इमेन्ना - अग्निको दैलो,
मेरिङ्गेन् खो:ङ् खु:क्याङ् - मराउ पराउमा गरिने सहयोग,
मुआन्धा खेआन्धा - सृष्टिकालिन् अन्धकार,
मुइ:त्ला खाइ:त्तामाङ् - प्रथम उज्यालो देवता,
-----------------------------------------------------------------
मुक्कुम्मासाम् - मुल शक्तिमान् आत्मा,
मुक्कुम्म मुजो:कलुङ्मा - सर्वशक्तिमान सृष्टिकर्ता,
मुक्कुम्मलुङ्दिङ् सिबुक्कखाम् - चुन ढुङ्गा भएको माटो,
मुगुप्लुङ्गमा खाम्बे:क् सावारोहाङ् - लिम्बू बंशका छैटौं नेता,
मुगुपलुङ्मा मुबो:क्वा खेबो:क्लुङ् खेवोक्:केवा - आफै आप प्रकट भई सृष्टिको कथा भन्न सक्ने,
मुदालुङ्मा सनारूङ्ना - फाँटिलो तथा सुनसान/ एकान्त,
मुधुङ् खेसे - तारा, तारामण्डल,
मुन्दाङ्दिङ् सेरि - बज्र,
मुसाप् खेसाप् - शास्त्र,
मुसाप्पिन् खेसाप्पिन् माङ् - शास्त्रका देवता,
मुहिङ्बोहिङ् मुयाङ्दिङ्बा - जन्माउने, बढाउने र मार्ने ( सृष्टि पालन र संहार गर्ने) शक्ति भएको,
मेन्छाम्गेन् लिङ्सुलिमा - मानिसको बिर्य बन्ने शक्ति,
मेन्छाम्दिङ्ग याप्मि खामलेप् - मानिसको शरीर बनेको माटो,
मेन्जाम्ना खामलेप् - नखाने माटो, रूखो माटो,
यङ्सङ्दिङ्ग थुक्वा खामलेप् - नर्कतुल्य जमीन, पहिरोको माटो,
याक्चुम् येत्हाक् - ढाँड, सुरूङ्ग,
याङ्तुक्केनेन् साक्तुक्केनेन् - उदासी,
याम्लेङ्गेन् सुम्लेक्नि माङ् - तीन काल देख्ने देवता, त्रिकालदर्शी,
योभोदिङ् सावारो हाङ् - लिम्बू बंशका सातौं नेता,
यो:क्फो:दिङ् इगाङ् लाइङ्बोहाङ् - लिम्बू बंशका नवम् नेता,
यो:क्फो:दिङ् सावारोहाङ् - लिम्बू बंशका सातौं नेता,
लासागेन् कुस्सा - चन्द्रमा झै छोरा छोरी,
ला:तिमिक् नाम्तिमिक् - चन्द्र सुर्यको साँचो,
ला: मुक्कुबे आदाङ्बे - देवर,
ला: मुक्कुबे आदाङ्मे - भाउजु,
वामि:क्दिङ् से:मा - तृप्ति प्यास मेटिनु,
स:त्तिगेन् पङ्याङ् - हर्समा सगाउने रूपैयाँ,
साङ्गु सक्मा - सास, प्राण,
साम्जिक्केन् मुन्धुम् - आत्माज्ञानको शास्त्र,
सिङ्गक्से ने:आदुम्से ने: - मेरा माननीय दिदी,
सिङ्गक्से फु: आदुम्से फु: - मेरा माननीय दाज्यू,
सिङ्गक्सेबा तुम्भु:सेबा - सहोदर झै, माननीय मित्र दाज्यू,
मित् दाज्यू,
सिङ्-पान् इमे:त् - सृष्टि,
सिजोरा मिबो:क् - सानो बालकको रूपमा अग्निमा प्रकट हुने आकार,
सिमिक्लुङ्मा - दृष्य, विश्व,
सिवादिङ् खाहुन् - अर्ती, उपदेश,
सिसिरि सिरे - प्रथम गुरू ( ईश्वर)
सिसिरि सिरेङ् - सृष्टिको प्रथम उज्यालो,
सुनुयुमे आसुयुमे - हे मेरी माननीय बज्यै,
सुलेक्थेबा आसुथेबा - हे मेरा माननीय बाजे,
सो;मा योमा - दोष, अपराध,
सोधुङ्युबे कुमुक्युबे - प्रकट भएको प्रथम महाशक्ति,
सेगेरे सेइमेन् - उज्यालो झिर्ने ढोका,
सेदिदिङ् सेन्छेङ्बा - चम्किलो उज्यालो,
सोयोइङ्मि - लावा-लस्कर, जुलुस्,
हयङ्गेन् पङ्वा - घुमफिर,
हो:मृन्दिङ्लेक्वा - प्रतिनिधि,
हेक्को:मलिङ्मा पित्तोलिमा - पित्तल,
हेन्जिलि हेन्छा: - साना केटाकेटी ।
साभार: - इमानसिं चेमजङ ( लिम्बू- नेपाली- अंग्रेजी शब्दकोश) बाट
प्रस्तोता:- जगतबहादुर योङहाङ (याक्थुङ सा)
माङसेबुङ-१, गजुरमुखी धाम, इलाम
No comments:
Post a Comment